W kościele rzymskokatolickim Święto Chrztu Pańskiego wyznaczone jest na pierwszą niedzielę po Uroczystości Objawienia Pańskiego, obchodzonego jako wspomnienie pokłonu Mędrców czyli „Trzech Króli”.

Natomiast w kościele Wschodnim Chrzest Pana Jezusa jest Świętem Objawienia Pańskiego, stąd też ikona przedstawiająca chrzest Jezusa w Jordanie bywa nazywana ikoną Epifanii. W czasie chrztu bowiem miała miejsce epifania trynitarna czyli pierwsze w historii świata objawienie się widzialne całej Trójcy Świętej: Boga Ojca, Syna Bożego i Ducha Świętego.

03 (3)
Ikona Chrzest Jezusa, autor nieznany, pocz. XV w.

Scena Chrztu jest opisana w trzech Ewangeliach synoptycznych, najbardziej szczegółowo relacjonuje ją św. Mateusz (Mt 3,13-17). Dorosły, trzydziestoletni Chrystus przyszedł nad rzekę Jordan, gdzie Jan Chrzciciel udzielał chrztu tłumom. Jezus także przyjął chrzest z jego rąk, a wtedy Duch Święty zstąpił w postaci gołębicy, i odezwał się z nieba głos Boga Ojca: „Ten jest mój Syn umiłowany, w którym mam upodobanie”. Chrzest w Jordanie był momentem rozpoczynającym publiczną działalność Jezusa i jego misję Proroka i Mesjasza.

Kompozycja ikony Chrztu Pańskiego dzieli wertykalnie obraz na trzy części. W centrum ikony znajduje się postać Jezusa. Wszystkie pozostałe elementy są podporządkowane temu zabiegowi kompozycyjnemu. Kierunek skał, ułożenie postaci aniołów oraz pochylenie św. Jana skupiają uwagę na środku ikony – dzięki temu nie ma wątpliwości, że Chrystus to najważniejsza postać tego przedstawienia.

01 (4)
Ikona Chrzest Jezusa, autor nieznany, koniec XV w.

Jest On ukazany jako nagi mężczyzna (na niektórych ikonach przepasany perisonium), z włosami opadającymi na ramiona i z brodą. Nagość Jezusa prowadzi nas do refleksji, że On, wolny od grzechu, jest tu jakby nowym Adamem, a chrzest w Jordanie jest przywróceniem ludzkości pierwotnego piękna, utraconego po grzechu pierworodnym. Nagość podkreśla tu także samo ogołacającą się miłość Boga.

Jezus stoi w rzece z pochyloną głową, zwrócony w stronę Jana, jakby robiący krok w Jego kierunku. Oznacza to, że przychodzi, by pokornie i dobrowolnie przyjąć chrzest, by wypełnić wolę swego Ojca i sam będąc bez grzechu, przyjąć na siebie grzechy wszystkich ludzi. Pokazuje przez to, ze tylko oczyszczony, ochrzczony, odrodzony do nowego życia człowiek może wejść do nowego królestwa. Lewa ręka Jezusa wskazuje na wodę, a Jego prawa ręka wodę błogosławi. Błogosławieństwo to przygotowuje wodę, by stała się wodą chrztu, a Jego zanurzenie się w niej uświęca ją. Woda, kojarzona ze śmiercią, potopem staje się źródłem wody żywej. W akcie chrztu Jezusa rodzi się zjednoczone z Nim nowe życie ludzkości.

Woda ma wygląd ciemnej jaskini, jakby czeluści między skałami – w ikonograficznych przedstawieniach tak ukazywany jest obraz piekła. Rzeka jest tu jakby płynnym grobem, obejmującym ciało Jezusa. Chrzest w Jordanie oznacza więc także śmierć Pana, jest zapowiedzią ukrzyżowania, zstąpienia do piekieł i zmartwychwstania.

W górnej, środkowej części ikony jest przedstawiona półkolista sfera, fragment kręgu – oznacza on otwarte niebiosa i obecność Boga Ojca. Wychodzący z niego promień światła, atrybut Ducha Świętego, oświetla postać gołębicy i poniżej niej rozdziela się na trzy promienie symbolizujące Trójcę Świętą. Duch Święty unosząc się nad pierwotnymi wodami zrodził nowe życie, a unosząc się nad Jordanem sprawia narodzenie nowego Stworzenia, ogłasza odpuszczenie grzechów i Boże miłosierdzie. W czasie tego objawienia Chrystus otrzymał pełnię Ducha Świętego oraz potwierdzenie swojego Boskiego Synostwa i wybrania przez Ojca.

02 (3)
Ikona Chrzest Jezusa, Andriej Rublov, 1405 r.

Drugim głównym bohaterem tej ikony jest św. Jan Chrzciciel. Stoi on na skalistym brzegu, po prawej stronie Chrystusa. Wyciąga w Jego kierunku prawą rękę w obrzędowym geście, a na niektórych ikonach w lewej trzyma zwój, symbolizujący jego naukę. Patrzy w niebo lub na Chrystusa. Ubrany jest w odzienie z sierści wielbłądziej i zieloną szatę wierzchnią. Zieleń symbolizuje tu odrodzenie duchowe i życie wieczne. Jan pokornie wypełnia swoją posługę i chrzci Jezusa wodą. Jest świadkiem objawienia Syna Bożego oraz najwyższej kenozy Chrystusa. Wpatrzony w Boga w Trójcy jedynego Jan jest tutaj reprezentantem całej ludzkości.

Po drugiej stronie wody, na skalistym brzegu stoją aniołowie, zazwyczaj jest ich trzech lub czterech. Rytmiczny, wertykalny porządek ułożenia ich postaci przybliża nasze myśli do Boga. Aniołowie skłaniają głowy, ich postawa jest służebna, ich dłonie zasłonięte są szatami na znak czci i uwielbienia. Są świadkami i uczestnikami wielkiego wydarzenia.

04 (2)
Ikona Chrzest Jezusa, autor nieznany, XVI w.

Złote tło przedstawianej sceny oraz złote nimby otaczające głowy postaci symbolizują obecność świata duchowego, chwałę Bożą, doskonałość i świętość. Dwie skały, wznoszące się w górę wskazują na obecność Boga, oznaczają też pustynne miejsce działalności Jana Chrzciciela. Chrystus Bóg – Człowiek jest łącznikiem miedzy dwoma skalistymi brzegami, między światem boskim reprezentowanym przez adorujących Trójcę Aniołów, a światem ludzkim, którego przedstawicielem jest św. Jan.


Źródła: J. Charkiewicz „Ikonografia świętych w prawosławiu”, J Charkiewicz „Ikonografia świąt z liczby dwunastu”, P. Evdokimov „Sztuka ikony, teologia piękna”, A. Tradigo „Ikony i święci prawosławni”, J. Różycka -Klejnowska, D. Klejnowski -Różycki „Studium ikony”.